BUOD NG "LUHA NG BUWAYA'
ni Amado V. Hernandez
Kagagaling ni Badong, guro sa Sampilong, sa
opisina ng Superintendente sa kabisera ng lalawigan sapagkat tinagubilinan
siyang manuparang pansamantalang prinsipal sa kanilang nayon samantalang
nagbabakasyon ang talagang prinsipal, si Maestrong Putin. Dinalaw ni Badong si
Pina, ang pinakamagandang dalaga sa nayon at anak ni Mang Pablo na pangulo ng
PTA at sinusuyo ni Badong, upang makipagbalitaan at magpalipad-hangin ukol sa
kanyang pag-ibig. Nalaman ni Badong na may pabatares sa pagapas kinabukasan
sina Mang Pablo. Sa gapasan, naging masaya ang mga manggagapas kahit na lumabas
si Donya Leona Grande, ang may ari ng pinakamalawak na lupang sakahin sa
Sampilong. Napakahigpit na kasama si Donya Leona. Nang ipaghanda sa
bahay-asyenda ang dalawang anak ni Donya Leona, si Jun na nagtapos ng medisina
at si Ninet na nagtapos naman ng Parmasya, ang mga kasamang babae at lalaki ay
hugos din sa bahay na bato sa pagtulong sa mga gawain at sa pagsisilbi sa mga
panauhin. Naganap sa kasayahang ito ang kaguluhang kinasangkutan ni Andres,
isang eskuwater na nakatira sa pook na tinaguriang Tambakan. Nagawi sa
Sampilong si Andres mula sa Maynila noong panahon ng Hapones sa pagkat
natandaang sinabi ng yumaong ina na may kamag-anakan sila sa Sampilong. Nang
matapos ang digmaan, si Andres at ang kanyang mag-iina ay hindi na nagbalik pa
sa Maynila. Nakilala nang lubusan ni Badong si Andres nang ipinapasok nito sa
grade one ang anak na sampung taon. Inamuki ni Badong si Andres na magtayo ng cottage industries sa kanilang pook ng
mga eskuwater ngunit pagkatapos lamang na ayusin at linisin nila ang kanilang
pook. Pumayag si Andres at ang mga eskuwater sa mungkahi ni Badong. Bumuo ng
isang samahan ang mga magsasaka at si Badong ang tagapayo nito.
Isinumbong ni Dislaw, ang engkargado at
badigard ni Don Severo Grande, ang unyon ng mga magsasaka. Ikinagalit iyon ni
Donya Leona lalo na nang tanggapin nito ang manipesto ng mga kahilingan ng mga
magsasaka. Tumanggi si Donya Leona sa mga kahingian ng mga magsasaka at ang mga
ito naman at tumangging gumawa sa kanilang mga saka. Samantala’y nalinis at
naayos nina Andres ang pook ng mga eskuwater at tinawag nilang Bagong Nayon. Sa
tulong ni Badong, lumapit sila ni Andres sa Social
Welfare Administration. Nakakuha
sila ng pondo mula sa mga kanayon at sinimulan nilang itayo ang kooperatiba
ukol sa industriyang pantahanan. Ngunit ang Bagong Nayon ay sinimulang kamkamin
ni Donya Leona. Pagkatapos kausapin ang huwes ng bayan, isinampa ng mga Grande
ang habla at ang ginamit na tanging ebidensya ay isang lumang dokumento ng
pagmamay-ari. Kinasapakat din ni Donya Leona ang alkalde na pinsan ni Don
Severo at ang hepe ng pulisya na inaanak naman sa kasal ng mag-asawang Grande.
Lumaban ang mga eskuwater sa pamumuno ni Andres. Ang samahan ng mga magsasaka
at ang kooperatiba ng mga eskuwater ay nagsanib at sa tulong ni Badong, sila ay
nakakuha sa Maynila ng isang abogadong naging kaibigan ni Badong noong
nag-aaral pa siya sa Maynila. Sa isang pagkakataon, nakatagpo ni Andres si Ba
Inten na pinakamatandang tao sa nayon. Sa Pagtatanong ni Andres sa matanda,
natiyak ni Ba Inten na si Andres ay apo sa tuhod ng yumaong mabait na Kabisang
Resong ng Sampilong. Mayaman sa Sampilong ang nuno ni Andres ngunit nang
mamatay ito ay napasalin sa mga magulang ni Donya Leona ang mga aring lupa
nito. Nagawa ng mga Grande na palitawing ibinenta sa kanila ni Kabisang Resong
ang lupa nito bago namatay. Sa pagtatanong ni Andres sa kanilang abogado,
nalaman niyang maaari pa niyang habulin ang lupa at papagbayarin ng pinsala ang
mga Grande. Sa utos ni Donya Leona, naigawa ng kasong administratibo si Badong.
Si Dislaw na karibal ni Badong kay Pina at si Hepe Hugo ng pulisya ang
nakalagda sa sumbong. Nang dumating ang pasukan, isang bagong prinsipal, si Mr.
Danyos, ang dumating sa Sampilong. Noon sinagot ni Pina si Bandong.
Pinagtangkaang halayin ni Dislaw si Pina. Mabuti na lamang at dumalaw si Badong
na kung hindi naawat ng mga dumalo ay baka napatay si Dislaw. Sa nangyari,
pinaluwas ni Donya Leona sa Maynila si Dislaw. Isang gabi, lihim na ipinahakot
ni Donya Leona sa mga trak ang mga palay niya sa kamalig at ipinaluwas sa
Maynila upang ipagbili sa intsik doon. Isang umaga nagisnan na lamang ng
Sampilong na nasusunog ang kamalig ng mga Grande. Ibinintang ang pagkasunog ng
kamalig sa mga pinuno ng unyon ng mga magsasaka at sa mga pinuno ng koopertiba
ng mga eskuwater. Salamat na lamang at ang mayordoma sa bahay ng mga Grande, si
Iska, ay nagalit kay Kosme na mangingibig niya at siyang inutusan ng donya na
sumunog sa kamalig, dahil sa hindi siya ang isinama ni Kosme sa Maynila kundi
si Cely na kapatid ni Dislaw. Ipinagtapat ni Iska kay Sedes na asawa ni Andres
ang lihim at ipinagtapat naman ni Sedes kay Badong. Nahuli si Kosme at umamin
sa kasalanan.
Isinugod pa ni Andres ang paghahabol sa hukuman
sa lupa niyang kinamkam ng mga Grande. Dahilan sa kahihiyang tinamo, hinakot ng
mga grande sa Maynila ang mga kasangkapan at doon na nagpirmi. Sa Maynila , si
Donya Leona ay nagkasakit ng alta
presyon at naging paralisado nang maatake. Si Don Severo naman ay nagkasakit ng
matinding insomya. Samantala, napawalang saysay ang hablang administratibo
laban kay Badong at tiniyak ng Superintendente na siya ang ilalagay na
prinsipal sa Sampilong sapagkat aalisin doon si Danyos dahil sa hindi makasundo
ng mga guro at ng mga magulang ng mga bata.
Namanhikan si Badong kay Pina at
may hiwatig na siya ay ikakandidato sa pagka-alkalde ng kanyang mga kanayon sa
susunod na halalan.
